Yer Şekillerinin Etkileri Nelerdir?

Türkiye’de dağlar genelde doğu – batı doğrultuda uzanır. Bunun sonucunda:

• Demiryolları ve karayolları genelde bu doğrultuda uzanır ve bu doğrultuda ulaşım daha kolay yapılır.
• Karadeniz ve Akdeniz Bölgesi’nde dağlar kıyıya paralel uzanır. Bu yüzden bu kıyılarda:
• Girinti çıkıntı azdır. Gerçek uzunlukla kuş uçumu uzunluk (iki yer arasındaki en kısa mesafe) arasındaki fark azdır. Doğal liman, korunaklı liman, koy ve körfez sayısı azdır.
• İç kesimlerle ulaşım zor yapılır ve geçitlerle sağlanır.
• Denizel iklim iç kesimlere fazla sokulamaz.
• Dağların denize bakan yamaçları fazla yağış alır.
• Ege Bölgesi’nde dağlar kıyıya dik uzanır. Bunun sonucunda:
• Girinti çıkıntı, doğal, korunaklı liman sayısı fazladır. Gerçek uzunlukla kuş uçumu uzunluk arasındaki fark fazladır.
• İç kesimlerle ulaşım dağların arasından kolaylıkla sağlanır.
• Denizel iklim iç kesimlere fazlaca sokulur.

Bir bölgede yüzey şekillerinin engebeli ya da sade olması, birçok özellik üzerinde etkilidir.

Bu etkiler şunlardır:

1. Gerçek ve izdüşümü yüzölçümü arasındaki farkı etkiler: Engebeli alanlarda gerçek yüzölçüm ile izdüşümü yüzölçümü arasındaki fark fazladır. Yüzey şekilleri sade olan yerler azdır.
2. İklim çeşitliliğini etkiler: Bir bölgede yer şekillerinin çeşitliliğine bağlı olarak iklim de çeşitlilik gösterir. Karadeniz’in kıyı kesiminde Karadeniz iklimi etkileri görülürken kıyıya paralel olarak uzanan dağların gerisinde karasal iklim görülür. Karasal bir iklime sahip olmasına karşın Erzurum-Kars yöresinde daha yüksek ve engebeli olması nedeniyle kışların sert geçtiği sert karasal iklim etkilidir.
3. Kısa mesafelerde sıcaklık değişimini etkiler: Yükselti ve bakıya bağlı olarak sıcaklık kısa mesafelerde değişir. Akdeniz sahil kesimi yazın sıcakken kıyı gerisinde uzanan Toroslar üzerinde sıcaklıklar O’C’nin altına iner. Düzlüklerde ise kısa mesafelerde sıcaklık ve buna bağlı olarak iklim özellikleri değişmez.
4. Aynı anda farklı mevsim özellikleri yaşanıp yaşanmamasını etkiler: Yer şekillerinin engebeli ve çeşitli olduğu yerlerde aynı anda değişik mevsim özellikleri görülür. Yaz mevsiminde Akdeniz’de denize girilirken, Toroslar üzerinde kalıcı kar görülmesi, kimi yerlerde yaz koşulları yaşanırken kimi yerlerde kış koşulları yaşandığına örnektir.
5. Bitki örtüsünün çeşitliliğini etkiler: Yer şekillerinin engebeli olması iklimin çeşitli olmasına yol açtığı gibi bitki örtüsünün de çeşitli olmasına yol açar.
6. Tarım alanlarının oranını etkiler: Engebeli bölgelerde ekili dikili alanların, yani tarım yapılabilen alanların, oranı azdır. Türkiye’de engebenin fazla olduğu Doğu Anadolu ile Karadeniz (özellikle Doğu Karadeniz Bölümü) bölgelerinde tarım alanlarının oranı azdır. Bu nedenle bu bölgelerde tarım yeterince gelişememiştir.
7. Makineli tarımı etkiler: Engebenin fazla olduğu bölgelerde makine kullanımına elverişli tarım alanları azdır. Çünkü engebenin ve eğimin fazla olduğu alanlarda makine kullanımı zordur. Tarımda makine kullanımı tarımsal verimi artıran bir etken olmasına karşın Türkiye gibi yer şekillerinin engebeli olduğu ülkelerde kullanımı sınırlıdır. Türkiye’de bu yüzden birçok yörede tarımda insan ve hayvan gücüne gereksinim duyulmaktadır. Marmara, Ege, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu gibi engebenin az olduğu bölgelerde ise makine kullanımı yaygındır.
8. Nüfus yoğunluğunu etkiler: Dünya nüfusunun coğrafi dağılışına bakıldığında bu nüfusun yaklaşık onda dokuzunun ova ve ben-zeri düzlüklerde yaşadığı görülmektedir. Asırlar boyu insanlar yerleşmek için düz alanları seçmiştir. Bu nedenle nüfus yoğunluğu düz, ovalık alanlarda fazla iken engebeli alanlarda azdır. Türkiye’de Teke, Taşeli ve Menteşe yöreleri ile Sivas, Hakkari gibi birçok alanda yer şekillerinin engebeli olmasına bağlı olarak nüfus yoğunluğu azdır. Kırsal kesimde yerleşim merkezleri daha çok engebenin az olduğu yerlerde yoğunlaşır.
9. Tarımsal nüfus yoğunluğunu etkiler: Tarımla uğraşan nüfusun tarım alanlarına bölünmesiyle bulunan tarımsal nüfus yoğunluğu da yer şekillerine bağlıdır. Tarım alanlarının dar olduğu engebeli bölgelerde bu yoğunluk fazlayken, yer şekillerinin sade ve düz olduğu bölgelerde azdır. Buna göre tarım alanlarının sınırlı olduğu Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgesi’nde tarımsal nüfus yoğunluğu fazladır. Düzlüklerin geniş yer tuttuğu iç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ise tarımsal nüfus yoğunluğu azdır.
10. Yerleşme tipini etkiler: Kırsal yerleşmelerin dağınık ya da toplu olmasında etkili olan etmenlerden en önemlisi yer şekilleridir. Yer şekillerinin parçalı ve eğimli olduğu bölgelerde tarım alanları az ve küçük parçalar halinde birbirinden uzaktır. Türkiye’de özellikle Doğu Karadeniz’de kırsal kesimde dağınık yerleşmelerin bulunmasının temel nedeni engebenin fazla olmasıdır. Bu yerleşme biçiminde evler birbirine belirgin bir şekilde uzakta kurulur. Yüzey şekillerinin sade, tarım alanlarının fazla olduğu yerlerde ise toplu yerleşmeler yaygındır.
11. Ulaşımı, ulaşım ağı sıklığını ve yol yapım maliyetlerini etkiler: Yer şekillerinin engebeli olduğu bölgelerde ulaşım güçlükle yapılır. Merkezleri birbirine bağlayan karayolları vadiler, boyun bölgeleri gibi alçak yerleri takip ettiği için virajlar çizerek uzanır. Engebesiz alanlarda ise yollar düz olarak uzanabilir ve ulaşım istenilen doğrultularda kolaylıkla sağlanır. Yer şekillerinin engebeli olduğu bölgelerde yapılan kara ve demir yolunun kilometre maliyeti fazladır. Buralarda ulaşımın sürdürülebilmesi için köprüler, geçitler, tüneller yapılması gerekmektedir. Düzlüklerin egemen olduğu yerlerde ise yol yapım maliyetleri düşüktür. Bu yüzden engebeli yerlerde yol sayısı azdır (ulaşım ağı seyrektir), yüzey şekillerinin sade olduğu yerlerde yol sayısı fazladır (ulaşım ağı sıktır).
12. Turizm olanaklarının çeşitliliğini etkiler: Yer şekillerinin engebeli olduğu alanlarda aynı anda birden çok turizm etkinliği yapılabilir. Kıyıda denize girilirken, kıyı gerisindeki yörelerde yamaç paraşütü, yayla, kamp, traking ve rafting turizmine kadar çok çeşitli turizm etkinlikleri yapılabilir.
13. Erozyonun şiddetini etkiler: Bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde etkili olan erozyonun şiddeti üzerinde yer şekilleri de etkilidir, Yer şekillerinin engebeli olduğu alanlarda akarsuların akış hızı fazla olduğu için erozyon da şiddetlidir. Bu yüzden eğimin ve engebenin fazla olduğu alanlarda özellikle akarsu erozyonu fazladır. Türkiye’de de erozyonun fazla olmasının en önemli nedeni yer şekillerinin engebeli olmasıdır.
14. Heyelan ve çığ oluşumunu etkiler: Heyelanın oluşması için suya doymuş tabaka örtüsünün yamaç boyunca kayması gerekir. Bu nedenle yağışın ve dik yamaçların fazla olduğu alanlarda heyelan görülme olasılığı fazladır. Türkiye’de heyelan en çok Karadeniz çevresinde görülür. Diğer bir doğal afet olan çığ da soğuk ve engebeli alanlarda (Doğu Anadolu gibi) çok sık görülür.
15. Kapalı havza oluşumunu, akarsuların akış hızını, enerji potansiyelini ve uzunluğunu etkiler: Yer şekillerinin engebeli olduğu bölgelerde akarsuların akış hızı fazladır ve derin vadiler kazarlar. Bir akarsudan enerji elde etmek için akarsuyun derin bir vadi içinde hızla akması gerekir. Bu yüzden yer şekillerinin engebeli olduğu bölgelerde akarsuların hidroelektrik enerji potansiyelleri fazladır. Nitekim Türkiye’de hidroelektrik enerji potansiyelinin en fazla olduğu yer Doğu Anadolu iken en az olduğu yer Marmara çevresidir. Yer şekillerinin engebeli olduğu alanlarda akarsular derin vadilerden akar, boyları kısadır. Düzlüklerin geniş yer tuttuğu bölgelerde ise menderesler çizerek aktıklarından boyları uzun olur. Dağların kıyıya paralel uzandığı bölgelerde denize bakan yamaçlarda oluşan akarsular kısa sürede denize ulaşacakları için boyları oldukça kısa olur. Kapalı havzaların ve göllerin temel oluşum nedeni de yer şekilleridir.